लोकसंवाद डेस्क | दृष्टिकोण | आश्विन १६, २०७७
कुनै पनि विश्वविद्यालय दिने गरिमामय प्राज्ञिक/शैक्षिक पद हो प्राध्यापक अर्थात् प्रोफेसर । विश्वविद्यालयले प्रोफेसर दिने आ-आफ्ना मानकका आधारमा दिने गर्दछन् । यसरी पुरा गर्नु पर्ने शर्त विश्वविद्यालयलाई गुहराममा परेर प्रोफेसर हुने एक खालको होड नै चल्ने गरेको छ । यसमा पनि पिएचडी लगायतका अध्ययन अनुसन्धानमा समेत 'बौद्धिक चोरी' गरेर प्राध्यापक हात पारेको विषयमा समय-समय बहस र विवाद हुने गर्छन् । तर बहस बहसमा मात्र सीमित हुने गरेका छन् । एक पटक 'बौद्धिक चोरी' चाेरी गरेर प्राप्त गरिमामय प्राज्ञिक/शैक्षिक पदको हुर्मत लिने काम आजीवन भर भइरहेको हुन्छ ।
विश्वविद्यालयमा कार्यरत शिक्षकले अर्काको सारेरै विद्यावारिधि गर्छन् र चोरी गरेर लेखेका पुस्तकहरू सेवा आयोगमा बुझाएर प्राध्यापक बन्छन् भने त्यस्ता प्राध्यापकले दिएको ज्ञान, पढाएका विद्यार्थी र शिक्षाको स्तर कस्तो होला ? भनी बारम्बार प्रश्न उठ्ने गरेका छन् । प्राध्यापक भनेको त्यस्तो गरिमामय प्राज्ञिक/ शैक्षिक पद हो जसप्रति सधैँ अरूको शिर श्रद्धाले झुक्छ तर हाम्रो देशमा कुनै कुनै यस्ता पनि प्राध्यापक रहेकाे पाइएकाे छ जसले सिङ्गो प्राज्ञिक क्षेत्र, प्राध्यापक पद र विश्वविद्यालयको नै बदनाम गराउने काम भइरहेका छन् । त्यसरी प्राज्ञिक क्षेत्रलाई बदनाम गराउने एक परिचित नाम हाे – नेपाली केन्द्रीय विभागमा कार्यरत डाक्टर उपाधिधारी प्राध्यापक खगेन्द्रप्रसाद लुइँटेल ।
आफूलाई नेपालको एक नम्बरको 'हात्ती' प्राध्यापक र अरू सबैलाई 'भुसुना' भन्दै क्षुद्रता व्याकता गर्ने लुइँटेल प्राध्यापकले 'चोरेरै' विद्यावारिधि गरेको र अर्काको सारेर लेखेका पुस्तकहरू सेवा आयोगमा बुझाएर प्राध्यापक भएको अनेक तथ्यहरु सार्वजनिक भइरहेका छन् ।
आफूलाई निकै नैतिकवान् र अरू सबैलाई अनैतिक र भ्रष्ट मात्र देख्ने लुइँटेल स्वभावका प्राध्यापकले केही वर्षअगाडि त्रिविको नेपाली विषयको आफू आधिकारिक व्यक्ति भएको देखाउन देशबाहिर जाँदा आफू नेपाली केन्द्रीय विभागको प्रमुख भएको परिचय दिएकाे आलाेचना भएकाे थियाे । अनधिकृत रूपमा नेपाली केन्द्रीय विभागको प्रमुखको भिजिटिङ कार्ड बनाई बाँड्दै हिँड्ने गरेको र आसामको गोहाटी विश्वविद्यालयबाट पाठ्यक्रम बनाउने नाममा कहीँ नपढाउने आफ्नी पत्नीलाई समेत विशेषज्ञ बनाई ठुलो रकम हात पारेको आराेप सम्बन्धित विश्वविद्यालयका शिक्षकहरूले लगाउने गरेका छन् ।
त्यस काण्डपछि उनी त्यसतर्फ फर्केर जान पनि नसकेको सोही विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरू बताउँछन् । त्यस्तै आफूलाई मानक नेपाली भाषा अन्तर्राष्ट्रिय सञ्जालको स्वघोषित अध्यक्ष बताउने र कुनै आधिकारिक जिम्मेवारीमा पनि नरहेका लुइँटेलले भाषा सपार्न आफूले मात्र लिएको गर्न सक्ने भन्दै भाषा संरक्षण अभियानका नाममा हाल इम्बोस्ट नम्बरका सम्बन्धमा सर्बोच्च अदालतबाट भएको फैसलाको विरोध गर्न भनी देशविदेशबाट रकम सङ्कलनकाे अभियानमा सकृय रहेको आराेप लागि रहेकाे छ ।
अर्काको कुनै रचना वा अंश सन्दर्भ स्रोतको उल्लेख समेत नगरी 'सारेर' आफ्नो कृति बनाउनु नेपालमा मात्र होइन, संसारमै गम्भीर अपराध मानिन्छ र यसमा प्रतिलिपि अधिकार ऐन आकर्षित भई चोरीका अपराधमा कार्बाहीको भागिदार पनि हुनुपर्छ तर हामी कहाँ चाहिँ अर्काका रचना चोरी गरेर प्राध्यापक भएका लुइँटेल जस्ता प्राध्यापकहरू निर्धक्क छाती फुलाएर हिँडिरहेका मात्र हाेइन अरुलाई नैतिक पाठ पढाई रहेको पाइन्छ ।
प्राध्यापकले विश्वविद्यालयमा शोधविधि पढाउँछन् । त्यहाँ अनुसन्धानको नैतिकताका बारेमा पढाउँदा के के गर्दा 'बौद्धिक चोरी' ठहर्छ भनेर पनि पढाइन्छ । यसरी नैतिकताको पाठ पठाउने प्राध्यापक आफैँले लेखेका सबै पुस्तक चोरीका ठहरे भने के हुन्छ ? विश्वविद्यालयमा अहिले यस्तै भएको छ । यसरी चोरी गरेर पुस्तक लेख्ने र विद्यावारिधिको शोधप्रबन्ध समेत तयार गर्ने जस्तो नैतिक र प्राज्ञिक अपराधकाे आराेप लागेको छ खगेन्द्र लुइटेललाई ।
यस किसिमका 'बौद्धिक चोरी' अनैतिक, गैरजिम्मेवार र प्राज्ञिक मर्यादा विपरीत कार्य गर्नु लज्जाकाे विषय हाे । प्रतिलिपि अधिकार ऐन विरुद्धको कार्यलाई त्रिवि र प्रज्ञा–प्रतिष्ठान जस्ता संस्थाबाट प्रोत्साहन हुनुलाई झनै रहस्यपूर्ण ढंगले हेरिएकाे छ ।यस सम्बन्धमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय, प्रज्ञा–प्रतिष्ठान जस्ता निकायको ध्यान आकृष्ट हुनु हुन जरुरी छ ।
लुइटेल आफैँ शोधविधि पढाउँछन् तर उनका प्रायः सबै पुस्तक चोरी गरेर लेखिएकाे पाइएको छ । कतिसम्म भने सन्दर्भ सामग्रीमा अङ्ग्रेजी र संस्कृतका अरू नै पुस्तक राख्ने र आफूले चोरेका हिन्दी र नेपालीका पुस्तक चाहिँ नराखी विज्ञ पाठकका आँखामा छारो हाल्ने प्रवृत्तका रुपमा नै देखाइएकाे छ । केही वर्षअघि साझा प्रकाशनबाट प्रकाशित पुस्तकबाट आफ्ना स्नातक र उच्च माध्यमिक तहका पुस्तकमा रचना हुबहु राखेबापत उजुरी परी दुई दिन हनुमान ढोकाको हिरासतमा बसेर हर्जाना तिरी छुटेका तथा आफूले लेखेको ‘लोकवार्ताविज्ञान र लोकसाहित्य’ (२०६३ सहलेखन) पुस्तकमा प्रसिद्ध साहित्यकार तुलसी दिवसको ‘नेपाली लोककथा’ (२०३२) किताबबाट आफ्ना किताबका ३९० देखि ४२७ सम्मका ३८ पेज हुबहु सारेर राखेको पाएपछि तुलसी दिवसले उजुरी गरेपछि क्षतिपूर्ति सहित चोरिएका सबै पेजमा स्टाम्प लगाएर यी तुलसी दिवसका किताबबाट लिएका हुन् भनी उल्लेख गर्न बाध्य हुनु परेकाे थियाे । यो पुस्तक विद्यार्थी पुस्तक भण्डारहरुमा सजिलै देख्न सकिन्छ ।
प्राध्यापक लुइँटेलले लेखेका र अनुसन्धान गरेका भनिएका प्रायः सबै पुस्तकमा अरूका पुस्तकबाट कुनैमा जस्ताको तस्तै र कुनैमा चाहिँ भाषान्तर गरी सारिएको आराेप लाग्ने गरेकाे छ । कुनै अंश कुनै किताबबाट र कुनै अंश कुनै किताबबाट मिसमास गरी तलमाथि पारेर पाठकलाई झुक्याउने काममा प्राध्यापक लुइँटेललाई 'सिद्धहस्त' काे आराेप लाग्ने गरेकाे छ । यति मात्र होइन, लुइँटेलले आफ्नो निर्देशनमा विद्यार्थीले गरेका शोधपत्रबाट समेत हुबहु सारेर लेख रचना लेख्ने गरेको पीडित विद्यार्थीहरूको गुनासाे गर्ने गरेका छन् । उनले गरेको विद्यावारिधि र लेखेका पुस्तकमा गरेको चोरीका केही नमुना र उदाहरण यसप्रकार रहेका छन् ।
चोरीकाे पहिलाे आराेप
खगेन्द्रप्रसाद लुइटेलले ‘कविताको संरचनात्मक विश्लेषण’ शीर्षकमा विद्यावारिधि गरेका हुन् । उक्त शोधग्रन्थ पुस्तकाकार रूपमा विद्यार्थी पुस्तक भण्डारबाट प्रकाशित छ । यस शोधको पृष्ठ २५८ मा विम्बलाई चिनाउने विद्वान्हरूको परिभाषा दिइएको छ र ती परिभाषा र त्यसको सामग्री राधाकृष्ण प्रकाशन, नयाँ दिल्लीबाट प्रकाशित केदारनाथ सिंहको ‘आधुनिक हिन्दी कविता में बिम्बविधान’ (सन् १९९४) कृतिको पृष्ठ २५ बाट हुबहु सारिएको छ भने त्यसको सन्दर्भ खुलाइएको छैन । जसको केही नमुना यसप्रकार रहेको छ-
बिम्ब एक प्रकारका शब्दचित्र हैं । बिम्ब वस्तु औं के आन्तरिक सादृश्य का प्रत्यक्षीकरण हैं । बिम्ब ऐन्द्रिय माध्यम के द्वारा आध्यात्मिक अथवा तार्किक सत्यों तक पहुचने का एक मार्ग हैं । बिम्ब एक अमूर्त विचार अथवा ‘भावना’ की पुनर्रचना हैं । बिम्ब दो विरोधी संवेदनाओं अथवा अनुभूतियों का आन्तरिक तनाव (टेन्सन) हैं । (केदारनाथ सिंह, पृष्ठ २५)
बिम्ब एक प्रकारको शब्दचित्र हो । बिम्ब वस्तुको आन्तरिक सादृश्यको प्रत्यक्षीकरण हो । बिम्ब ऐन्द्रिय माध्यमद्वारा आध्यात्मिक अथवा तार्किक सत्यसम्म पुग्ने एउटा मार्ग हो । बिम्ब एक अमूर्त विचार अथवा भावनाको पुनर्रचना हो । बिम्ब दुई विरोधी संवेदना अथवा अनुभूतिको आन्तरिक तनाउ हो । (खगेन्द्रप्रसाद लुइँटेल, पृष्ठ २५८)
यसरी नै मोहनराज शर्माको ‘समकालीन समालोचना’ नामक कृतिको पृष्ठ ९७ देखि १४३ सम्मको ‘कविताको संरचना’ र ‘कविताको भाषा’ शीर्षकको सामग्रीबाट यताउता पारेर लुइँटेलले आफ्नो विद्यावारिधि शोधप्रबन्धमा र कृतिमा समेत समावेश गरेका छन् । यति मात्र नभएर मोहनराज शर्माकै ‘शैलीविज्ञान’ नामक कृतिको पृ. ८ देखि ११ सम्मबाट लुइँटेलले आफ्नो कृतिको पृष्ठ ६० देखि विषयवस्तु र वृक्षरेखासमेत जस्ताको तस्तै राखेका छन् तर कुनै पादटिप्पणी वा सन्दर्भको उल्लेख गरेका छैनन् । यसो नगर्नुलाई सरासर 'बौद्धिक चोरी' को रुपमा लिइएको छ ।
चोरीकाे दाेस्राे आराेप
खगेन्द्रप्रसाद लुइटेलले विद्यार्थी पुस्तक भण्डारबाट ‘पूर्वीय र पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त’ नामक पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । उक्त पुस्तक हिन्दीका विभिन्न पुस्तकबाट सारेर सन्दर्भसमेत उल्लेख नगरी तयार पारिएको छ । उनले ‘परिष्कारवाद’ शीर्षकको पृष्ठ २६७ देखि २८० सम्मको सामग्री राधाकृष्ण प्रकाशन, नयाँ दिल्लीबाट प्रकाशित निर्मला जैन र कुसुम बाँठियाको हिन्दी पुस्तक ‘पाश्चात्य साहित्य चिन्तन’ (सन् १९९४) को ‘अभिजात्यवाद और नव्यआभिजात्यवाद’ पृष्ठ १४३ देखि १५४ सम्मबाट भाषान्तर गरी चोरिएको छ । त्यसैगरी लुइँटेलको यही पुस्तकमा रहेको ‘स्वच्छन्दतावाद’ शीर्षकको पृष्ठ २८१ देखि २९३ सम्मको अर्को सामग्री विश्वविद्यालय प्रकाशन वाराणसीबाट प्रकाशित भगीरथ मिश्रको हिन्दी पुस्तक ‘पाश्चात्य काव्यशास्त्रः इतिहास, सिद्धान्त और वाद’ (सन् १९८८) को ‘स्वच्छन्दतावाद’ पृष्ठ २३५ देखि २४० सम्मको सामग्री चोरी गरिएको छ । यसको केही अंश भने निर्मला जैनबाट पनि चोरी गरिएको छ । यसै गरी पुस्तकमा पाश्चात्य समालोचनाका प्रायः शीर्षक हिन्दीका प्रतापनारायण टण्डन, गोपीचन्द नाराँग लगायतका पुस्तकबाट सारिएका छन् । पुस्तकबाट सारिएका अंशः
आभिजात्यवाद के समर्थक रचनाकार इसिलिए रचना को स्वतःस्फूर्त सृजन नमानकर सायास निर्मित कलाकृति मानते हैं । आभिजात्यवाद कला मे परिष्कृत रुचि, जीवन की व्यापक दृष्टि के साथसाथ विवेक और भावना तथा वस्तु और रुप आकार के सन्तुलन को प्राथमिकता देता हैं । रचना के अंतरंग पक्ष मे मर्यादित औदात्य, आत्मा की गरिमा, स्वच्छता और प्रशान्ति पर बल दिया वाता हैं तथा विचारौं मे व्यवस्था और स्पष्टता पर । अभिव्यक्ति मे सादगी, सन्तुलन और सानुपातिक संरचना इन रचनाकारौं का लक्ष्य होता हैं । (निर्मला जैन र कुसुम बाँठिया, पृ. १४७)
साहित्यिक कृति स्वतःस्फूर्त सिर्जना नभएर प्रयासपूर्ण कलाकृति हो । यसका लागि परिष्कृत रुचि, व्यापक जीवनदृष्टि, बुद्धि, विवेक तथा संयत सन्तुलनलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । कृतिको आन्तरिक पक्षमा मर्यादापूर्ण उदारता, आत्मगौरव, शुद्धता, स्वच्छता तथा विचारमा स्पष्टता र व्यवस्थितता हुनुपर्छ । साहित्यकारको लक्ष्य सरल, सहज, सन्तुलित र समानुपातिक संरचनाको निर्माण हुनुपर्छ । (खगेन्द्र लुइँटेल, पृ.२७७)
उक्त कृतिको पूर्वीय साहित्य सिद्धान्त खण्डमा त खुलमखुला 'बौद्धिक चोरी' गरिएको छ । यसको पृष्ठ ४० देखि ५५ सम्ममा रहेको रस सम्प्रदायसम्बन्धी सामग्री नेसनल पब्लिसिङ हाउसबाट प्रकाशित डा. नगेन्द्र लिखित ‘रीतिकाव्य की भूमिका’ बाट सारिएको छ । उनले यस पुस्तकको पृष्ठ ३२ देखि ८८ सम्मबाट कतै सोझै कतै भाषान्तर त कतै केही छाडेर सारेका छन् भने यही पुस्तकबाट उनले अलङ्कार, रीति, ध्वनि र वक्रोक्ति सिद्धान्तका पाठहरू पनि सारिएकाे छ । कतिपय पाठहरू केशवप्रसाद उपाध्यायका पुस्तकबाट पनि सारिएका छन् । यसरी पूरा पाठ उल्लेख गरे पनि त्यसको सन्दर्भ स्रोत कतै पनि दिइएको छैन र सन्दर्भ सामग्रीमा समेत यस पुस्तकको नाम उल्लेख गरिएको पाइँदैन ।
चोरीकाे तेस्राे आराेप
खगेन्द्रप्रसाद लुइटेलको ‘लोकवार्ताविज्ञान र लोकसाहित्य’ (२०६३ सहलेखन) पुस्तक विद्यार्थी पुस्तक भण्डारबाट प्रकाशित छ । यस पुस्तकको पृष्ठ ३९० देखि ४२७ सम्मका ३८ पेज सामग्री तुलसी दिवसको नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट २०३२ सालमा प्रकाशित ‘नेपाली लोककथा’ पुस्तकबाट जस्ताको तस्तै 'बौद्धिक चोरी' गरिएको हुँदा लेखकले उजुरी गरेपछि यी पेजहरू ‘तुलसी दिवस (सं.) नेपाली लोककथा (२०३२) बाट’ भन्ने छाप लगाई विक्रीवितरण गरिएको र जरिवाना तिर्न बाध्य पारिएको कुरा त्यही समयमा सार्वजनिक भएको थियो। यसको एउटा उदाहरण यसताे छ :
चोरीकाे चौथाे आराेप
खगेन्द्रप्रसाद लुइँटेलको तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट ‘कविता सिद्धान्त र नेपाली कविताको इतिहास’ (२०६०) नामक पुस्तक प्रकाशित छ । यो नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको परियोजनाअन्तर्गतको कार्य हो । यस पुस्तकको सैद्धान्तिक खण्ड आफ्नो विद्यावरिधि शोधप्रबन्ध ‘कविताको संरचनात्मक विश्लेषण’ (२०५८) बाट हुबहु सारिएको आराेप छ । यसबाट उनले 'बौद्धिक चोरी'का साथै आर्थिक अनियमिततासमेत गरेको पुष्टि हुन्छ् । आफ्नो पूर्व प्रकाशित कुनै सामग्रीलाई पछि गरिएको अनुसन्धान प्रतिवेदनमा हुबहु समावेश गर्नु पनि 'बौद्धिक चोरी' नै मानिन्छ । यसबाट पाठकहरू मात्र होइन, अनुसन्धान गराउने संस्थालाई पनि ठगेको ठहर्छ । आश्चर्य त के छ भने प्रज्ञा–प्रतिष्ठान जस्तो प्राज्ञिक संस्थाले यस्ता चोरी गरिएका सामग्रीहरूको परीक्षण नगरी समेत पहुँचका आधारमा कृतिका रूपमा छाप्नु दुर्भाग्यपूर्ण कार्यका रुपमा लिइएको छ । यसरी नै यस पुस्तकका सबै सामग्री विद्यार्थीका थेसिस र लेखकका पुस्तकबाट चोरी गरिएका कुरा प्राध्यापक र विद्यार्थीका बिचमा बहसको विषय बन्ने गरेको छ ।
यसै गरी लुइँटेलद्वारा नै लिखित र प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाटै प्रकाशित ‘नेपाली उपन्यासको इतिहास’ (२०६९) प्रज्ञाकै अनुसन्धान परियोजना अन्तर्गत तयार भएको पुस्तक हो । यो अनुसन्धानात्मक कार्य भए पनि यसमा अनुसन्धान विधिको प्रयोग नगरिएकाेमा आलोचना हुने गरेकाे छ । यसो हुनुको मूल कारण चोरी नै हो । यसका मूल सामग्रीमा कहीँ कतै पनि सन्दर्भको उल्लेख गरिएको छैन । यसका सामग्री राजेन्द्र सुवेदीको ‘नेपाली उपन्यासः परम्परा र प्रवृत्ति’, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानको ‘नेपाली उपन्यास र उपन्यासकार’, कृष्णहरि बराल र नेत्र एटमको ‘उपन्यास सिद्धान्त र नेपाली उपन्यास’ र विभिन्न लेख तथा विद्यार्थीका थेसिसबाट चोरी गरी प्रज्ञा–प्रतिष्ठानलाई समेत ठगी गर्न लुइँटेल सफल देखिएका छन् । यसमा पनि प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका अमुक विगतका र वर्तमान केही पदाधिकारीहरुकाे सम्लगनता रहेकाे पाइएकाे छ ।
चोरीकाे पाँचौ आराेप
खगेन्द्र लुइँटेलले आफूले धेरै पुस्तक लेखेको भन्न रुचाउने गरेका छन् । उनका ‘नेपाली कविता’ (२०५४), ‘नेपाली निबन्ध’ (२०५४), ‘नेपाली कविता र आख्यान’ (२०५५), ‘नेपाली गद्य, भाषासाहित्य र इतिहास’ (२०५५), ‘नेपाली गद्य र भाषासाहित्य’ (२०५५), ‘नेपाली कविता, नाटक र इतिहास’ (२०५७) आदि पुस्तकमा समावेश गरिएका रचनाहरू लेखकको स्वीकृतिविना राखिएका र विश्लेषण सामग्री पनि विभिन्न विद्यार्थीका शोधपत्र र प्रकाशित अरूका सामग्रीबाट सारेर तयार गरिएका हुन् भन्ने कुरा बौद्धिक वृत्तमा बहस हुँदै आएको हो ।
यसरी त्रिवि जस्तो उच्च प्राज्ञिक गरिमा बोकेको संस्थामा रहेका प्राध्यापकबाट नै यस किसिमका 'बौद्धिक चोरी' अनैतिक, गैरजिम्मेवार र प्राज्ञिक मर्यादा विपरीत कार्य गर्नु लज्जाकाे विषय हाे । प्रतिलिपि अधिकार ऐन विरुद्धको कार्यलाई त्रिवि र प्रज्ञा–प्रतिष्ठान जस्ता संस्थाबाट प्रोत्साहन हुनुलाई झनै रहस्यपूर्ण ढंगले हेरिएकाे छ । यस सम्बन्धमा त्रिभुवन विश्वविद्यालय र प्रज्ञा–प्रतिष्ठान जस्ता निकायको ध्यान आकृष्ट हुनु हुन जरुरी छ । समयमा नै ध्यान नजाने हाे भने प्राज्ञिक क्षेत्र अराजक हुने र बदनाम हुने त निश्चत नै छ ।