लोकसंवाद संवाददाता | समाज | श्रावण १, २०८०
काठमाडौं । नेपाली कला संस्कृतिका स्पन्दन दमाई जातिको बारेमा गहिरो अनुसन्धान गरिएको ऐतिहासिक ग्रन्थ ‘रैथाने दमाई जातिको लोक जीवन’ सार्वजनिक भएको छ ।
साहित्य एवं सञ्चारकर्मी गोपीकृष्ण ढुंगानाद्वारा सम्पादित ग्रन्थको नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति भूपाल राईले राजधानीमा आयोजित कार्यक्रममा सार्वजनिक गरेका हुन्
कुलपति राईले भने–‘प्राज्ञिक क्षेत्रले बाटो देखाइ दिनुपर्छ र राजनीतिक नेतृत्वले नेतृत्वदायी भूमिका खेल्न सकेमा राष्ट्र अगाडि बढ्छ ।’ उनले राजनीतिभन्दा संस्कृति महत्वपूर्ण भएको र ग्रन्थले संस्कृतिका यावत पक्ष सार्वजनिक गरेको विचार व्यक्त गरे । समीक्षक प्राडा अभि सुवेदीले ग्रन्थ अत्यन्तै बृहत आकारको ग्रन्थभित्र बृहत् ज्ञानको भण्डार पाएको बताए । उनले भने, ‘ शक्ति संरचनाले बाहिर पारिएका समुदायको लिखित दस्तावेज दुर्लभ नै हुन्छन् । तर यसो भन्दैमा उनीहरुको अस्तित्व, इतिहास र पहिचान नै हुँदैन भन्न मिल्दैन । उनीहरुसँग रहेको मिथक, किंवदन्ती, लोक विज्ञान, लोककथा आदि सबै लोक जीवनमा हुन्छन्, त्यसलाई इतिहासको प्रमाणको रुपमा लिनुपर्छ ।’ रैथाने दमाई जाति शिल्प कला, संस्कृति, सम्पदाले भरिपूर्ण भएको र सोही अनुसारका खुराक ग्रन्थमा समेटिएको उनको भनाइ छ । तर राज्यले, समाजले उनीहरुमाथि ज्ञानको हिंसा जारी राखेको छ । यो अत्यन्तै अमानवीय र अप्राकृतिक कुरा हो ।’
सुवेदीका अनुसार–‘लोक जीवनमा फोल्क आर्किटेक्चरको असाध्यै महत्व हुन्छ । त्यसमा प्रदर्शनकारी कला शक्तिशाली हुन्छ । नेपालका प्रदर्शनकारी कलामा दमाई संस्कृतिको निकै ठूलो महत्व रहेको छ । उदाहरणको रुपमा बाहुनमा केवल शास्त्रीय कला मात्रै छ, प्रर्दशनकारी कला छैन । तर दमाईमा प्रदर्शनकारी कला शक्तिशाली र प्रभावकारी रहेको पाइन्छ । दमाई प्रभाती गीति काव्य उस्तै मनमोहक र भव्य छ । लोक विज्ञान ग्रन्थको मूल स्पन्दन तत्व रहेको छ । ग्रन्थले रैथाने अनादिवासी दमाई जातिका लागि ठीक–ठीक स्पन्दन समातेको छ । ग्रन्थ समग्रमा जैविक चेतनाको ऐतिहासिक साहित्य छ । यो ज्यादै महत्वपूर्ण विषय छ ।’ सुवेदीले भने–‘सामन्ती सामाजिक बर्बरता सहेर आजको विश्व जलवायू परिवर्तनको सन्दर्भमा जैविक पर्यावरणीय सन्तुलन (Ecological Environment Balance) लाई दमाई जातिले उत्पीडन भोग्दै दुख गरेर ज्ञान बाँडिरहेका छन् ।’
समीक्षक सीताराम तामाङले भने, ‘ग्रन्थले दमाई जाति आदिवासी रहेको तथ्य प्रमाण दिएको छ, जुन अत्यन्तै सकारात्मक पाटो हो । दमाई जातिबाटै यो ग्रन्थ अनुसन्धान गरेर लेखिनु गौरवपूर्ण विषय हो ।’ यस ग्रन्थले वर्तमान इतिहासलाई उल्टाइदिएको उनको तर्क छ । ‘यसले प्रबुद्ध–प्राज्ञिक जमात भनिनेहरूलाई ठूलो चुनौती दिएको छ । यो चुनौतीलाई सबैले अवसरको रुपमा लिएर अझै विस्तृत खोज गर्न सकेमा उत्तम हुन्छ’, उनले थपे ।
ग्रन्थका मुख्य लेखक डीबी। नेपाली ‘दमु’ ले एक दसक भन्दा बढी समयावधि खर्चिएर अनुसन्धान गरी ग्रन्थ लेखेको बताए । उनले भने, ‘प्राथमिक स्रोत नै लोक जीवन हो । त्यो ज्ञान नै रैथाने आदिवासी ज्ञान हो । राष्ट्र अगाडि बढ्नुमा पारिवारिक संस्कृतिको ज्यादै अहँ भूमिका हुन्छ ।’ हाम्रो छिमेकी चीन र अरू विकसित देश अगाडि बढ्नुमा पारिवारिक संस्कृतिले नै मुख्य भूमिका खेलेको उनले बताए ।
ग्रन्थका सम्पादक गोपीकृष्ण ढुंगानाले ग्रन्थले यथार्थ घटना र सन्दर्भलाई अभिलेखीकरण गर्ने ऐतिहासिक काम गरेको बताए । ‘दमाई जातिको लोक जीवन’ ले एकातिर नेपाली समाजको समग्र यथार्थ चित्रण गरेको छ भने अर्कोतिर दमाई जातिको इतिहास रच्ने काम भएको उनको तर्क छ । ग्रन्थमा दमाई जातिका मौलिक लोकबाजा, लोक संगीत, लोक संस्कार, लोक विज्ञान, लोक संस्कृति ज्ञान र सीप समाविष्ट रहेको उनले बताए । आफू सञ्चारकर्मी भएकोले सम्पादनको क्रममा थाहा पाएँ कि दमाई जाति आदिम सञ्चारकर्मी रहेछन् । समाज रुपान्तरणका संवाहक रहेछन् ।सञ्चारको आँखाले हेर्दा क्यानेडियन प्राध्यापक डा। ह्यारोल्ड ए। इनिसको थ्यौरी ‘अ बायोस अफ कम्युनिकेसन’ थ्यौरीभित्र दुईवटा पक्ष छन्, ‘टाइम बायोस्ड मिडिया र स्पेस बायोस्ड मिडिया ।’ र, निष्कर्ष निकालेको छु– ‘रैथाने दमाई जातिको लोकजीवन’ टाइम बायोस्ड मिडिया हो । हो, ‘रैथाने दमाई जातिको लोकजीवन’ ले अबका दिनमा सयौं वर्षसम्म सञ्चार गरिरहने छ । रैथाने दमाई जातिको लोकजीवनमा दिमाग रन्थन्याउने सन्दर्भदेखि सङ्गीतका अनेक आयामसम्मको विस्तृत जानकारी पाइन्छ । समग्रमा यो ग्रन्थ नेपाली समाजको ऐना बनेको छ ।’ उनले ग्रन्थ विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालयसम्म ‘रिफरेन्स’ का रूपमा राख्न सकिने तर्क पनि गरे ।
व्यावसायिक विकास तथा अनुसन्धान केन्द्र, मार्टिन चौतारी र नेपाल बौद्ध–अम्बेडकर महासभाको संयुक्त आयोजनामा कार्यक्रम सम्पन्न भएको थियो । केन्द्रकी अध्यक्ष कमला हेमचुरीले ग्रन्थले दमाई जातिका यावत विषयमा वैचारिक बहसको थालनी गरेको बताइन् । ग्रन्थ मकालु प्रकाशन गृह काठमाडौंले बजारमा ल्याएको हो ।