भक्तराज देव | जीवनशैली | मंसिर २९, २०८०
समान्यतया हिन्दु समाजमा मंसिर महिनालाई विवाहका लागि उपयुक्त महिनाको रुपमा लिने गरिन्छ । कुन महिनमा विवाह गर्ने वा नगर्ने भन्ने पनि मान्यता छन् । महिना मात्र होइन । दिन त्यसमा पनि दिउँसो कि रातीको भन्ने विषयमा पनि तर्क र वितर्कहरू हुने गरेका छन् । दिउँसो कि रातीको मान्यता राख्नेहरू मान्यता राख्नेहरूको तर्क आ-आफ्नै रहेका छन् । हिन्दु समाजमा रातमा विवाह गर्दा अशुभ र दिउँसो गर्दा शुभै शुभ हुने हो र ?
दिउँसोमा विवाह गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नेहरूको तर्क
रातमा विवाह गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता राख्नेहरूको तर्क
रातमा वा दिनमा विवाह गर्नु पर्छ भन्नेहरूका आ-आफ्नै तर्क रहेको पाइन्छ । तथापि दिनको विवाहलाई शुभ विवाह मात्र होइन् अरू कार्यका लागि पनि दिउँसो नै शुभ मानिन्छ । किनभने सूर्य उदय देखि सबै राजा महाराजा र भगवान श्रीराम,श्रीकृष्ण,द्रौपदी स्वयंवर विवाह आदि पनि दिन मै भएको थियो।
रातमा सव पनि जलाउँदैन । रातमा सबै मन्दिरका ढोका बन्द गरिन्छ। सनातनमा तीन गुण सत,रज र तम जुन तीनै कालको प्रतिनिधित्व गर्छ। विहान,बेलुका,रात अर्थात् रातको ताम्सी कालमा शुभ कार्य गरिँदैन। त्यसैले यस समयलाई राम्रो मानिँदैन ।
तर यी सबै बेकारको कुरा हो। हिन्दू धर्मग्रन्थमा कतै पनि रातको समय अशुभ वा त्यहाँ कुनै शुभ कार्य गर्न सकिँदैन भनी लेखिएको छैन । ज्योतिष शास्त्रको मुहूर्त शास्त्रको कुरा गर्ने हो भने त्यसमा मुहूर्त पत्ता लगाउने विस्तृत प्रक्रिया छ, जसमा पञ्चाङ्ग अर्थात् तिथि, वार, नक्षत्र, योग र करणको संयोजन हेरेर मुहूर्त निर्धारण गरिन्छ र यी सब लग्न, कुण्डली अनुसार नै हुने हो। यो सही क्षण दिन वा रातको कुनै पनि समय हुन् सक्छ। युगौंदेखि, मुहूर्त शास्त्रबाट शुभ समय निर्धारण गरिएको हुन्छ ।
के छ यसको इतिहास
प्राचीन कालदेखि मुगलहरूको आगमनसम्म भारतमा विवाह दिनमा मात्र हुने गर्दथ्यो । मुस्लिम आक्रमणकारीले भारतमा आक्रमण गरेपछि मात्र हिन्दूहरूले आफ्नो धेरै पुरातन परम्परा तोड्न बाध्य भए। मुस्लिम आक्रमणकारीले भारतमा आक्रमण गरेपछि भारतीहरूमाथि धेरै अत्याचार गरियो। यी आक्रमणकारी हिन्दू विवाहको समयमा त्यहाँ पुगेर लुटपाट गर्थे र त्यो डरले त्यहाँ देखि नै बाल विवाह पनि शुरू भएको मानिन्छ र अकबरको शासनकालमा जब अत्याचार चरम सीमामा थियो, मुगल सिपाहीहरूले हिन्दू केटीहरूलाई जबरजस्ती अपहरण गरेर उनीहरूका मालिकहरूलाई सुम्पिने गरको समेत इतिहासकारले उल्लेख गरेको पाइन्छ । भारतीय ज्ञात इतिहासमा पहिलो पटक, सुन्दरी र मुन्डरी नामक दुई ब्राह्मण बहिनीहरूको रात्रि विवाह भएको थियो,जसले दुल्ला भट्टीको संरक्षणमा ब्राह्मण युवासँग विवाह गरेको थियो।
अग्निलाई साक्षी सूर्यको प्रतीक मानिन्छ । त्यसैले आगोको वरिपरि घुम्ने विधि पनि छ । आर्य समाजका संस्थापक स्वामी दयानन्द सरस्वतीले पनि आफ्नो पुस्तक सत्यार्थ प्रकाशमा रात्रि विवाहको पूर्ण निन्दा गरेका छन् । पण्डित श्रीराम शर्मा आचार्यका अनुसार हिन्दु गायत्री परिवारमा विवाह दिनमा नै गरिन्छ
भारतको महाराष्ट्र, तमिलनाडु, आन्ध्र, कर्नाटक,केरला, असम,मणिपुर,नागाल्याण्ड,त्रिपुरा र अन्य राज्यहरूमा पनि बिस्तारै आफ्नो जरातिर फर्कन थालेका छन्। त्यसैले, यी राज्यहरूमा विवाह दिनको समयमा गरिन्छ।
हरिसिङ नलवाले मुस्लिम बनेका हिन्दूहरूलाई फर्काउन सहज बनाउनुभयो, मुस्लिममाथि जिजिया कर लगाउनुभयो, हिन्दू धर्मको परम्परालाई पुनर्स्थापित गर्नुभयो, त्यसैले उहाँलाई 'पुष्यमित्र शुङ्ग' को अवतार भनिन्छ। सबै विवाह श्रेष्ठ मुहूर्त, ब्रह्म मुहूर्तमा गरिन्छ। ध्रुव तारालाई स्थिरताको प्रतीकको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ, जुन ब्रह्म मुहुर्तमा सबैभन्दा राम्रो देखिन्छ।
तर अग्निलाई साक्षी सूर्यको प्रतीक मानिन्छ । त्यसैले आगोको वरिपरि घुम्ने विधि पनि छ । आर्य समाजका संस्थापक स्वामी दयानन्द सरस्वतीले पनि आफ्नो पुस्तक सत्यार्थ प्रकाशमा रात्रि विवाहको पूर्ण निन्दा गरेका छन् । पण्डित श्रीराम शर्मा आचार्यका अनुसार हिन्दु गायत्री परिवारमा विवाह दिनमा नै गरिन्छ ।
आज पनि भारतका जनता विशेष गरी उत्तर प्रदेश,मध्य प्रदेश र बिहारका जनताले र नेपालका खास मधेशी समुदायका जनतामा, मुगलको त्रासदी जीवन शैलीलाई, यहाँ छोडेको ४०० वर्ष बितिसक्दा पनि र सलाई परम्पराको रुपमा पालना गर्दै आएका छौं । वास्तवमा, हामी दासताको मानसिकतालाई जित्न चाहँदैनौँ ।
ताकि हामी सबै नेपालीहरू,विशेष गरी हाम्रो युवा पुस्ताले हाम्रा पुराना मूल्य मान्यताहरू, हाम्रा परम्पराहरू,हाम्रो सभ्यता आदि बारे जान्न सकून् र यो पुस्ता र आगामी पुस्ताले यसलाई सम्मान गर्न सकून्।
अब वास्तविक मुद्दामा आउँदा म तपाईलाई भन्न चाहन्छु कि सनातन धर्ममा प्रत्येक अनुष्ठानका लागि नियमहरू छन् । जसमा कहिले गर्ने, कसरी गर्ने, किन गर्ने, कहाँ गर्ने आदिको समन्वय हुन्छ। चार वेदका विभिन्न नियमहरू छन् जसलाई गृह सूत्रले पनि उल्लेख गरेको छ । सबैका लागि होइन तर यजुर्वेदको प्रचलित पारस्कर गृह सूत्र अनुसार दिन र रात दुवै शुभ समय अनुसार विवाह हुने गर्दछ ।
अब यो शास्त्रको कुरा हो। कहिले र के गर्ने भन्ने बारेमा थोरै कुरा गरौं, सार्वजनिक अभ्यासमा निश्चित समय छ, दिनमा काम गर्ने, बेलुका रमाइलो गर्ने, राती काम गर्ने कला प्रयोग गरेर विश्राम लिने, यस्तो भएको छ। परापूर्वकालदेखि चल्दै आएको छ र म, तपाईलाई बताउन चाहन्छु कि शास्त्रहरूले यसको पछाडि पनि कानून बनाएको छ। दैनिक दिनचर्या कसरी गर्ने भन्ने शास्त्रहरूलाई अहनिक सूत्र भन्ने गरिएको छ ।
राती जपको पनि विशेष महत्व छ । तर ग्रहणको समयमा बाहेक दान, स्नान वा श्राद्ध गर्न निषेध गरिएको छ। विवाहको लागि समयले फरक पार्दैन, दिन र रातलाई समय अनुसार फरक पार्नुहोस्, वास्तविक अर्थ शुभ समय हो। नक्षत्र, तिथि, दिन,नक्षत्र बल, चन्द्रमाको बल, आरोहण ठीक भएमा मृत्यु वाण जस्तो अशुभ नहुँदा विवाहको शुभ मुहूर्त मान्ने गरिन्छ । यो दिन र रातमा पनि हुन सक्छ। अध्ययन र परम्परा सनातनी हिन्दू धर्मको मूल्य मान्यता अनुसार पनि दिनमै विवाह गर्नु नै शुभ मुहूर्त मानिएको छ ।
बिषहरिया, राजबिराज न.पा.-१३ सप्तरी