भक्काको मगमग सुगन्ध: बाफमा पकाइएको संस्कृति निकै समृद्ध

भक्काको मगमग सुगन्ध: बाफमा पकाइएको संस्कृति निकै समृद्ध

ज्ञानेन्द्र विवश  |  साहित्य  |  माघ ०५, २०८१

झापाका विभिन्न शहरहरू भद्रपुर, बिर्तामोड, काँकडभिट्टा, दमक मुटु, यतिबेला भक्काको सुगन्धले भरिएको छ । राष्ट्रिय भक्का दिवस मनाउने हर्षोल्लासले सहरलाई नयाँ उर्जा दिएको छ । दमक नगरपालिकाले भक्का उत्पादन र व्यवसायलाई प्रोत्साहन गर्ने सुनौलो अवसर प्रदान गरेसँगै यहाँका किसान र उद्यमीहरू उत्साहित छन् ।

गएको साता भक्का दिवसमा भक्काको मगमग सुगन्धले झापाका चोकचौबाटा भरिभराउ भए । चिसो मौसममा उड्दै आएको भक्काको बाफले केवल पेट मात्र होइन, आत्मालाई पनि तातो दिन्छ । बिहानको झिसमिसे उज्यालोमा, चिया पसलसँगैको भक्का बेच्ने आमा र दिदीबहिनीहरुको व्यस्तता देख्दा लाग्छ–जीवनको गति भक्काको बाफजस्तै हो, जो समयसँगै माथि उडिरहेको छ ।

बजारको सडक छेउछाउमा, धुवाँ र बाफले छोपिएका ठाउँहरूमा, भक्का बेच्ने महिलाहरू आफ्नो व्यस्त दैनिकीसँगै कथा बुनिरहेका हुन्छन् । कुनै आमाले छोराछोरीको उज्ज्वल भविष्यका लागि काम गरिरहेकी हुन्छिन् भने कुनै दिदीबहिनीले आफ्नो सपना पूरा गर्ने सुरजस्तै भक्कालाई अँगालिरहेका हुन्छन् । उनीहरूको जीवनको संघर्षलाई सम्झँदा भक्काको मीठो स्वादले झन् गहिरो अर्थ पाउँछ ।

भक्काको भाँडोमुनि बलिरहेको दाउराको आगोमा भक्का मात्र पाक्दैन, त्यहाँ उनीहरूको श्रम, सपना र आशा पनि ऊर्जामा रूपान्तरण भइरहेको हुन्छ । एउटा भक्काको मूल्य पैसामा सीमित छैन, त्यो मूल्य उनीहरूको परिश्रम र परिवारको खुसीसँग गाँसिएको हुन्छ । 

तराईको हिउँदे बिहान, जहाँ चिसो हावा सँगसँगै शीतलहरको प्रकोपबी मीठो र न्यानो भक्काको बास्ना छरिन्छ, त्यो केवल स्थानीय स्वादमात्र होइन, स्थानीयपनको प्रतीक बनिरहेको हुन्छ । हरेक भक्कासँग कुनै न कुनै कथा जोडिएको हुन्छ । कोही भक्का बेचेर जगेडा गरेको पैसा बचाएर छोराछोरीलाई राम्रो विद्यालयमा पढाउने सपना देखिरहेका हुन्छन् । कोही राम्रो लुगाफाटा किनेर जाडोमा लगाउने योजना बनाइरहेका हुन्छन् ।  

भक्काको बाफले जस्तै जीवन पनि आफ्नो बाटो खोज्दै उड्छ । कहिले कम त कहिले बढी तातो हुन्छ, तर सधैँ अगाडि बढिरहन्छ । झापाली महिला दिदीबहिनीहरूले हामीलाई यही पाठ सिकाउँछन् । उनीहरूको हातमा एउटा भक्काको भाँडो हुन्छ, तर मनमा सपनाहरूको सागर । 

यस्तै एउटा बिहान, मैले दमकका सडकमा ती महिलाहरूसँगै केही क्षण बिताएँ । उनीहरूको मुस्कानमा थकानको छायाँ झल्कन्थ्यो, तर त्यससँगै आत्मविश्वासको ज्योति पनि प्रस्ट देखिन्थ्यो । उनीहरूको कथा सुन्दा लाग्यो–जीवनको वास्तविक मिठास त संघर्षमा नै छ ।
बाफमा पकाइएको भक्काको संस्कृति निकै समृद्ध छ ।

भक्का, पूर्वी तराईको विशेषतः राजवंशी थारु, धिमाल समुदायको पहिचान बोकेको एउटा परिकारसँगै उनीहरूको संस्कृति, रीतिरिवाज र जीवनशैलीसँग गाँसिएको एउटा अनुपम सम्पदा हो । धानको पीठोबाट बनेको यो सानो, गोलाकार परिकारलाई बाफमा पकाएर खाने चलन निकै पुरानो हो । यसको स्वादिलोपनले मात्र होइन, यसले बोकेको सांस्कृतिक महत्वले पनि यसलाई विशेष बनाएको छ ।

समय बदलिएसँगै हाम्रो जीवनशैलीमा पनि धेरै परिवर्तन आएका छन् । अहिले बजारमा तयार भएका विभिन्न खाले खानेकुराहरू सजिलै उपलब्ध छन् । भक्काको स्वाद र यसले बोकेको सांस्कृतिक महत्वलाई बिर्सन सकिँदैन । हामीले आफ्नो परम्परागत खानालाई जोगाइ राख्नुपर्छ । यसले हाम्रो पहिचानलाई बलियो बनाउँछ ।

आजकल भक्का खाने चलन कम हुँदै गएको छ । केही युवा पुस्ताका मानिसहरूले भक्काको महत्व बुझेर यसलाई पुनर्जीवन दिनका लागि प्रयास गरिरहेका छन् । आउँदा दिनहरूमा भक्का झनै लोकप्रिय बन्ने छ । यो हाम्रो भावी पुस्ताका लागि पनि एउटा महत्वपूर्ण सम्पदा बनेर रहने छ ।

तराईको धर्ती, जहाँ घामले छाला पोल्छ र हावामा धुलोको बाक्लो चादर ओढिन्छ, त्यहाँको संस्कृतिमा भक्काको छुट्टै पहिचान छ । 

समयको परिवर्तनसँगै हाम्रो जीवनशैलीमा धेरै परिवर्तन आए । अहिले हामीसँग बजारमा पाइने तयारी खानेकुराहरू छन् । तर, भक्काको स्वाद हाम्रो मनबाट कहिल्यै मेटिन सकेको छैन । भविष्यमा पनि भक्का हाम्रो संस्कृतिको अभिन्न अंग रहिरहने छ भन्ने मलाई विश्वास छ । किनकि यो केवल खाना मात्र होइन, यो हाम्रो पहिचान, हाम्रो इतिहास, हाम्रो परिवारको प्रेमको प्रतीक हो ।

भक्का दिवसका दिन सार्वजनिक विदा दिने निर्णयले यो परम्परागत खाद्य पदार्थप्रतिको सम्मानलाई थप उचाइ दिएको छ । झापा जिल्लाका अन्य पालीकाहरूले पनि यसलाई अनुकरण गर्दै कार्यक्रम आयोजना गरिरहेका छन् । यसले भक्कालाई राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउन र यसको बजार विस्तारमा ठूलो टेवा पुग्ने विश्वास गरिएको छ ।

झापाका बजारको भ्रमण गर्दा भक्काको मधुर बाफले मैले आफ्नो वरिपरि घेरेको महसुस गरें । सडक किनाराका पसलहरूमा ताजा भक्काको थुप्रो देखेर मेरो मन खुशीले भरिएको थियो । स्थानीय महिलाहरूले परम्परागत ढंगले भक्का बनाउँदै गरेको दृश्यले मलाई बाल्यकालका यादहरू ताजा गरायो ।

भक्का केवल एक खाद्य पदार्थ मात्र होइन, यो हाम्रो सांस्कृतिक पहिचानसँग जोडिएको छ । यो हाम्रा पुर्खाहरूले हामीलाई दिएको एउटा अमूल्य उपहार हो । दमक नगरपालिकाले भक्कालाई संरक्षण र प्रवद्र्धन गरेर स्थानीय सांस्कृतिक सम्पदाको रक्षा गरेको छ ।

मलाई विश्वास छ, भक्काको सुगन्धले झापालाई मात्र होइन, सम्पूर्ण देशलाई नै भरिदिन सक्छ । आउँदा दिनहरूमा भक्का विश्व बजारमा पनि लोकप्रिय बन्न सक्छ । यसका लागि हामी सबैले मिलेर प्रयत्न गर्नुपर्छ ।

भक्का दिवसले हामीलाई हाम्रो पहिचानको सम्झना गराएको छ । यसले हामीलाई हाम्रो परम्परागत खाद्य पदार्थको महत्व बुझ्न सिकाएको छ । आउँदा दिनहरूमा भक्काको व्यापार फस्टाओस् र यसले हाम्रो अर्थतन्त्रमा पनि सकारात्मक योगदान पुगोस् भन्ने मेरो कामना छ ।

बिर्तामोडकी भक्का बेच्ने आमाले पकाएको भक्का खान भद्रपुरदेखि कवयित्री लता खरेल पतिदेवसहित जाने गर्छिन् । सधैं जस्तै यसपालि पनि उनी तिनै आमाको हातले पकाएको भक्का खान गइन् । यसरी ती आमाले पकाएको भक्का खान जिल्लाका अन्य शहरबाट पनि मानिस आउँछन्, स्थानीय आउने र खाने त भइगए ।

लता खनाल बहिनी हरेक पटक बिर्तामोड पुग्दा ती आमाले चिसोको कुनै ख्याल नगरी भकाभक भक्का पकाएर मीठो मुस्कानसहित ग्राहकहरूका हात–हातमा पुर्‍याउन भ्याइनभ्याइ भएको देखेर चकित पर्छिन् । बिहानको शीतलहरले सिङ्गो बिर्तामोडलाई छोपेको हुन्थ्यो । तर ती आमालाई भने चिसोले छुन सकेको थिएन । उनी आफ्नो सानो र सामान्य दाउराको चुलोमा भक्का पकाउन व्यस्त हुन्थिन् । भक्काको बास्नाले सिंगो चोक र चौबाटाहरू मगमग स्वाद फैलाएर मानिसलाई तानिरहेको हुन्थ्यो ।

उनको अनुहारमा कहिल्यै नथाकिएको जाँगर झल्कन्थ्यो । उमेरले कतिपय चिजहरू बदलेको भए पनि उनको मेहनतमा भने कुनै कमी आएको थिएन । तरूनी उमेरदेखि नै भक्का बेच्ने काम सुरु गरेकी उनी आज पनि यही काममा रमाइरहेकी थिइन् ।

उनको दैनिकी लगभग उस्तै हुन्थ्यो । बिहानै उठेर चोकमा जाने, भक्का पकाउने । भक्का खान आउन मानिसलाई मुस्कुराउँदै भक्का बेच्ने । दिनभरको मेहनतपछि साँझ घर फर्किँदा उनको मन खुसीले भरिन्थ्यो ।

भक्का बेच्नु उनको लागि मात्रै कमाइको बाटो मात्रै थिएन, यो त उनको जीवनशैली नै बनेको थियो । भक्का पकाउँदा, बेच्दा र खाने क्रममा उनले जीवनका अनेकौँ रसास्वादन गरेकी थिइन् । भक्काको तातोले उनको शरीर त तात्थ्यो नै, साथै उनको मन पनि न्यानो हुन्थ्यो ।

उनलाई भक्का बेच्दा कुनै पनि थकाइ महसुस हुँदैनथ्यो । बरु, हरेक दिन नयाँ मानिसहरूसँग भेट्दा उनलाई खुसी लाग्थ्यो । अरूसँग कुरा गर्ने क्रममा ती आमाले धेरै कुरा सिकेकी थिइन् । मानिसको जीवन, संघर्ष र सपनाहरूका बारेमा जान्दा उनलाई आफ्नो जीवन सानो तर निकै सुखी लाग्थ्यो ।
शीतलहरको चिसो बिहानमा भक्का पकाउन निकै गाह्रो हुन्थ्यो । तर, उनलाई यो कठिनाइले कहिल्यै रोकेन । किनकि, उनलाई थाहा थियो कि उनको भक्का खाने मानिसहरूको बिहानको सुरुवात राम्रो हुन्छ ।

उनको यो निःस्वार्थ भावनाले धेरै मानिसहरूलाई प्रभावित पारेको थियो । उनलाई देखेर धेरै मानिसहरूले आफ्नो जीवनमा केही न केही गर्नुपर्छ भन्ने प्रेरणा पाएका हुन्थे ।

उनको जीवनको यात्रा अझै जारी थियो । उनी अझै पनि बिहानै उठेर भक्का पकाउँथिन् । उनको यो लगनशीलता र मेहनतले उनलाई अमर बनाएको थियो ।
बिर्तामोडको यो सानो चोकको गल्लीमा बस्ने एक आमाले आफ्नो सानो कामबाट समाजमा ठूलो योगदान दिएकी थिइन् । उनको जीवनले हामीलाई सिकाउँछ कि, कुनै पनि काम सानो वा ठूलो हुँदैन, महत्वपूर्ण कुरा त्यो काम कसरी गरिन्छ भन्ने हो ।

झापाका विभिन्न ठाउँहरू भक्काले हाम्रो जिब्रोको स्वाद मात्रै बढाउँदैन, हाम्रो हृदयलाई पनि पोस्छ । तातो भक्काको हरेक सुगन्धले हामीलाई जीवनको संघर्ष र सफलताका कुरा सम्झाउँछ । ती आमा र अन्य महिलाहरूका कथा मात्र होइनन्, यसरी जाडोमा भक्का पकाएर बेच्दै जीवनमा खुशीको उत्सव मनाउने तमाम आमाहरूकै हाम्रो समाजका जीवन्त चित्र हुन् । त्यसैले, जब म भक्काको मिठो स्वाद लिन्छु, म केवल खानाको स्वाद लिइरहेको हुँदिनँ– म जीवनलाई नै चाखिरहेको हुन्छु ।