रोहेज खतिवडा | ज्ञानविज्ञान | फागुन ०५, २०८१
१. परिचय
साधारणतया २५०० वर्ष अगाडि सिद्धार्थ गौतम (बुद्ध) ले शिक्षा दिएका सिद्धान्तहरू–अनित्यताको स्वीकारोक्ति, दुःखको मूल कारण तृष्णा, र मनको शुद्धिकरण मार्फत दुःखबाट मुक्ति – आज पनि मानवीय विकास र मानसिक स्वास्थ्यका लागि मार्गदर्शक हुन् । बुद्धले आफ्नो शिक्षाबाट मनलाई प्रशिक्षण गरेर दुःखबाट मुक्ति पाउने सम्भावनालाई उजागर गरेका थिए। आधुनिक न्युरोसाइन्सले यी प्राचीन ध्यान अभ्यासहरूलाई वैज्ञानिक आधारमा पुष्टि गर्दै मस्तिष्कको पुनर्संरचना ९न्युरोप्लास्टिसिटी० र भावनात्मक नियन्त्रणमा पर्ने प्रभावहरू देखाएका छन् (Kabat-Zinn, 1990; en.wikipedia.org) ।
२. ध्यान र मस्तिष्क: न्युरोसाइन्सको दृष्टिकोण
ध्यान र माइंडफुलनेस (स्मृति) अभ्यासले मस्तिष्कमा धेरै किसिमका संरचनात्मक र क्रियात्मक परिवर्तनहरू ल्याउँछन् :
क. न्युरोप्लास्टिसिटी र संरचनात्मक परिवर्तनहरू
दीर्घकालीन ध्यान अभ्यासले प्रीफ्रन्टल कर्टेक्स, हिप्पोक्याम्पस, र अन्य महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूको ग्रे म्याटर घनत्व बढाउँछ, जसले निर्णय क्षमता, स्मृति र भावनात्मक नियन्त्रणमा सुधार ल्याउँछ (Lazar et al., 2005; en.wikipedia.org )।
ख .अमिग्डालाको सक्रियता र भावनात्मक प्रतिक्रिया
ध्यान अभ्यासले डर र चिन्तासँग सम्बन्धित अमिग्डालाको सक्रियता कम गर्छ, जसले नकारात्मक भावनात्मक प्रतिक्रियालाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत पुर्याउँछ (Davidson et al., 2003; neurotree.org ) ।
थेटा र गामा तरंगहरू ध्यानका गहिरो अवस्थासँग सम्बन्धित छन् : ती तरंगहरूको समन्वयले उच्च स्तरको चेतना र भावनात्मक स्पष्टता प्रदान गर्छ ।
ग. तनाव र कर्टिसोल नियन्त्रण
ध्यान गर्दा कर्टिसोल जस्तो तनाव हर्मोनको मात्रा घट्ने प्रमाणहरू पनि देखिएका छन्, जसले दीर्घकालीन रूपमा शारीरिक र मानसिक स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ (Kabat-Zinn, 1990) ।
३. मस्तिष्क तरङ्गहरू र चेतनाको अवस्था
ध्यान गर्दा मस्तिष्कका विभिन्न तरंग (जस्तै, अल्फा, थेटा, र गामा तरङ्गहरू ) को समन्वय र परिवर्तन हुन्छ, जसले निम्न लिखित प्रभावहरू ल्याउँछ:
EEG अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि ध्यानले अल्फा तरंगमा वृद्धि हुन्छ, जसले मनलाई शान्त र स्थिर बनाउँछ।
थेटा र गामा तरंगहरू ध्यानका गहिरो अवस्थासँग सम्बन्धित छन् : ती तरंगहरूको समन्वयले उच्च स्तरको चेतना र भावनात्मक स्पष्टता प्रदान गर्छ (Fox et al., 2007) ।
यी न्यूरोलोजिकल परिवर्तनहरूले बुद्धका 'मनलाई जित्ने' सिद्धान्तलाई वैज्ञानिक रूपमा समर्थन गर्छन्।
४. प्राचीन शिक्षासँग आधुनिक विज्ञानको समन्वय
बुद्ध धर्मका ध्यान र माइंडफुलनेस अभ्यासहरूले मानसिक स्वास्थ्यमा ल्याउने सुधारहरू आजको न्युरोसाइन्सद्वारा प्रमाणित भएका छन्। यस समन्वयका मुख्य बुँदाहरू यस प्रकार छन् :
ध्यान अभ्यासले मनका विकार र भावनात्मक असन्तुलनलाई कम गरेर मानसिक स्पष्टता र शान्ति प्रदान गर्दछ।
मस्तिष्क संरचनामा आएको सकारात्मक परिवर्तनले दीर्घकालीन रुपमा स्मृति, निर्णय र भावनात्मक प्रतिक्रियालाई सुधार गर्ने प्रमाण प्राप्त भएको छ (Altered Traits, Goleman & Davidson, 2017) ।
माइंडफुलनेस-आधारित तनाव न्यूनीकरण (MBSR) र माइंडफुलनेस-आधारित संज्ञानात्मक चिकित्सा (MBCT) जस्ता कार्यक्रमहरूले मानसिक रोगहरूको उपचारमा नयाँ आयाम थपेका छन्।
५. निष्कर्ष
बुद्ध धर्मका प्राचीन ध्यान शिक्षाहरू र आधुनिक न्युरोसाइन्सका प्रमाणहरूले स्पष्ट रूपमा देखाउँछन् कि मनलाई प्रशिक्षित गर्ने अभ्यासले मस्तिष्कको संरचनात्मक र क्रियात्मक रूपमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ। यसरी, बुद्धले दिएको 'मनलाई नियन्त्रण गर्नु' को सिद्धान्त आधुनिक विज्ञानद्वारा पुष्टि हुँदै आएको छ, जसले मानसिक स्वास्थ्य र दीर्घकालीन शान्तिको लागि नयाँ सम्भावनाहरू खोलिदिएको छ।
Kabat-Zinn, J. (1990). Full Catastrophe Living. Dell Publishing.
Lazar, S. W., Kerr, C. E., Wasserman, R. H., et al. (2005). Meditation experience is associated with increased cortical thickness. NeuroReport.
Davidson, R. J., et al. (2003). Alterations in brain and immune function produced by mindfulness meditation. Psychosomatic Medicine.
Goleman, D., & Davidson, R. J. (2017). Altered Traits: Science Reveals How Meditation Changes Your Mind, Brain, and Body. Avery Publishing.