स्किजोफ्रेनियाका बिरामीको उपचार अघि र पछि समुदाय र परिवारले अपनाउनुपर्ने सावधानी

प्रा.डा.सुदर्शन नरसिंह प्रधान  |  जीवनशैली  |  चैत्र ४, २०७५

नेपाल मनोचिकित्सक संघका नवनिर्वाचित अध्यक्ष प्रा.डा. सुदर्शन नरसिंह प्रधानले स्किजोफ्रेनियाबारे खोजमूलक आलेख तयार गर्नुभएको छ । यसअघि उहाँको स्किजोफ्रेनियाको लक्षण, पहिचान र निदान र स्किजोफ्रेनिया पूर्वजन्मको पाप वा भूतप्रेत लागेर हुँदैन  शीर्षकको आलेख प्रकाशित भइसकेको छ । यसपछि स्किजोफ्रेनियाको उपचार नहुँदा हुने गम्भीर परिणामबारे आलेख प्रकाशन गरिनेछ । 

बिरामी ज्यादै उत्तेजित भएको बेलामा के गर्ने र के नगर्ने ?

साइकोसिसको बिरामी कहिलेकाहीँ ज्यादै उत्तेजित हुने, तोडफोड गर्ने, झगडा र कुटपिट गर्ने र मर्न/मार्न समेत तम्सिने हुन सक्छ । यस्तो उत्तेजित हुने कारणहरूमा मिथ्याभास (Hallucinatikon) एक हो, जसमा बिरामीले कसैले अह्राएको, गाली गरेको, धम्क्याएको वा कसैले यस्तो गर भनेर निर्देशन दिएको आवाज सुनेको हुन सक्छ । त्यसैगरी आफ्नो जिन्दगी जोखिमपूर्ण अवस्थामा भएको र जसरी पनि आफ्नो ज्यान बचाउनुपर्छ भन्ने भ्रम (Delusion) भएको हुन सक्छ । यस्तो खतरापूर्ण अवस्थामा बिरामी वा अरू कसैलाई पनि हानी नोक्सानी नहोस् भनी विशेष सतर्कता अपनाउनुपर्ने हुन्छ । 

•  सकिन्छ भने अस्पताल, चिकित्सक वा नर्सको सहयोग लिने प्रयास गर्नुस् । समुदायमा विपत्ति सहयोग केन्द्र भए सम्पर्क गर्नुस् । 
• बिरामी उत्तेजित भए पनि अन्य उपस्थित व्यक्तिहरू उत्तेजित नहुनुस् । सकभर शान्त हुनुस् ।
• रेडियो, टेलिभिजन बन्द गर्नुस्, बिरामीको वरिपरि भीड नगर्नुस् ।
• बिस्तारै र प्रष्ट शब्दमा कुरा गर्ने प्रयास गर्नुस्, जस्तैः तिमी किन डराएका छौं ? वा तिमी किन रिसाएका छौं ? आदि । 
•  बिरामीको नजिक नजानुस् । हातको इसारा वा हाउभाउ नगर्नुस् । त्यसो गर्दा आक्रमण गर्न आएको हो कि भनी बिरामी झन डराउन सक्छ ।
• बिरामीका अभिभावक उत्तेजित भए, रिसाए वा रोए बिरामी झन् आत्तिन सक्छ । 
• चिच्याएर नबोल्नुस्, बिरामीलाई गाली नगर्नुस्, सोझै बिरामीको आँखामा नहेर्नुस् र उसको बाटो नछेक्नुस् । 
• आफू सुरक्षित छैन जस्तो लाग्छ भने सुरक्षित ठाउँतिर बस्नुस् वा जे गर्दा बिरामी तथा आफू दुवै सुरक्षित रहन सकिन्छ, त्यही गर्नुस् । 
• आपत परेको बेलामा विवेकपूर्ण निर्णयले बिरामी र आफू दुवै सुरक्षित रहन सकिन्छ भने आवेशमा आएर काम गर्दा दुवैलाई नोक्सान हुन सक्छ । 

उपचार सुरु गर्दाका दिनहरूमा बिरामीप्रति कस्तो व्यवहार गर्ने ?

•  बिरामीसँग विस्तारै शान्त स्वरमा बोल्नुस् । सजिलै बुझिने शब्दको प्रयोग गर्नुस् ।
• चिन्ता र तनाब सकभर कम गर्नुस् ।
• औषधी खुवाउन सम्झाइबुझाइ गर्नुस् तर बलको प्रयोग नगर्नुस् ।
•  बिरामीलाई भीडभाड, धेरै मानिसको जमघट मन पर्दैन भने त्यहाँ जानलाई जवरजस्ती नगर्नुस् ।
•  बिरामीलाई कस्तो छ वा पहिलेका लक्षणहरू छन्/छैनन् भन्नेबारे बारम्बार नसोध्नुस् ।
• रोगबाहेक अन्य कुरा गर्दा बिरामीले झिँजो मान्छ भने ती कुरा नभन्नुस् । 
•  बिरामीलाई उत्प्रेरित गरिरहनुस्, जस्तै: बिरामीले तीन दिनपछाडि कपाल कोर्‍यो भने पनि आहो, कति राम्रो देखिएको, भन्नुस् । 

रोग नियन्त्रणमा आएपछि बिरामीप्रति कस्तो व्यवहार गर्ने ?

•  बिरामीलाई आफ्नो रेखदेखमा ध्यान केन्द्रित गरी गर्नुपर्ने कामहरू गराउनु पर्छ । 
• अरू बढी काम गर्दा राम्रो अनुभव हुन्छ भनी बिरामीसँगै छलफल गर्न सकिन्छ ।
• घरका स–साना कार्यको जिम्मेवारी दिँदै जाने, जस्तैः भात पकाउने काम दिनुभन्दा पहिले भाँडा सफाइ गर्ने काम दिन सकिन्छ ।
•  यसो एक–दुई जना जम्मा भएका ठाउँमा पनि जान र गफ गर्न उत्प्रेरित गर्नुस् । जबरजस्ती नगर्नुस् ।
• कहिलेकाहीँ नजिकै नै वाहिरी वातावरणमा पनि लैजानुस्, जस्तैः पसल जानु । 
• तिमीले किन यसो गरेको ? तिमिले के सोचिरहेका छौं ? जस्ता प्रश्न नगर्नुस् बरु वाहिरी कुनै घटनाबारे कुरा गर्न सकिन्छ ।
• कस्तो फोहोरी भएको ? किन धुन सक्दैनौं ? जस्ता भाषा नबोल्नुस् । 
• ए, मैले यस्तो बिर्सेछु लेऊ न, भनी बिर्सेको भान गरी काम लगाउन सकिन्छ ।
•  जिम्मेवारी लिन उक्साउनुस्, जस्तैः म आउन ढिला भए खाना निकालेर खाऊ है भन्ने र आफू केही अबेर गरी आउन सकिन्छ । 
• बिरामीलाई तनाव व्यवस्थापन गर्न सिकाउने, जस्तैः धेरै मानिस भएको ठाउँमा असहज अनुभव भए एकक्षण अर्को कोठामा गई बस्नु भन्न सकिन्छ । 
• धार्मिक कार्यमा विश्वास भए लाग्न दिनुस् । 
• बिरामीका साथीहरू हुँदैनन्, तसर्थ परिवारका सदस्य नै कहिलेकाहीँ साथीजस्तो बनिदिनुपर्छ । 
• बिरामीले महसुस गरेका कुरालाई इन्कार नगर्नुस्, जस्तैः ठीक छ, तिमीलाई डर लागेको छ भने एकछिन मसँगै बस । 

याद गर्नुस् समस्या बल्झिन नदिन र निको हुँदै जानमा पारिवारिक वातावरणको प्रमुख भूमिका रहेको हुन्छ । 

रोग राम्रो गरी नियन्त्रणमा आएको छ भनेर कसरी थाहा पाउने ? 

निम्न लक्षण देखिएमा रोग राम्रोसँग नियन्त्रणमा आएको छ भन्न सकिन्छ ।

•  घरको काममा सघाउने 
• आफ्नो अध्ययन वा पेशा पुनः सुरु गर्ने
•  परिवार र आफन्तजनसँग घुलमिल हुने 
• मनोरञ्जनात्मक क्रियाकलापमा सहभागी हुने 

रोग नियन्त्रणमा आएपछि सामान्य जीवनयापन गर्न सजिलो हुन्छ र परिवारको बोझ निकै हदसम्म हल्का हुन्छ तर पनि रोग बल्झिने खतरा भने रहिरहन्छ र त्यसको लागि बिरामी र उनके परिवार सचेत हुनुपर्छ । 

बिरामीलाई नियमित औषधी सेवन गर्न कसरी प्रेरित गर्ने ?

स्किजोफ्रेनियाको औषधी नियमित सेवन गर्नु अति आवश्यक हुन्छ । औषधी सेवन नगर्दा समस्या बढ्दै जान्छ भने खाँदाखाँदै बीचैमा छाडिदिँदा रोग पुनः बल्झेर आउँछ । यहाँ बिरामीले औषधी नलिने कारण र त्यसको समाधानमा उपयोगी हुने केही उपाय दिइएको छ ।

• औषधी खान बिर्सनु, सम्झाउने मान्छे नहुनुः सकभर औषधी दिनको एक पटक वा बढीमा दुई पटकसम्म मात्र भए वेश हुन्छ । 
•  कतिवेला औषधी खाने भन्ने कुरामा अल्मलिनुः एउटा निश्चित समय वा बार लेखी कोठाहरू मिलाएको औषधीको बट्टा प्रयोग गर्न सकिन्छ । एउटै परिवारमा दुई जना बिरामी छन् भने (अन्य कुनै रोगको औषधी सेवन गर्ने) दुवैले सँगै औषधी खाने गर्न सकिन्छ । 
• सबैले औषधी खाइस् भनेर सोधिरहँदा रिस उठ्नुः परिवारका सदस्यले सधैं बेलुका वा निश्चित ठाउँमा खानुपर्ने औषधी ठीक पारेर राखिदिने गर्न सकिन्छ । औषधीको जिम्मा परिवारका कुनै एक जनाले लिने । 
• अब ठिक भइसक्यो, औषधी छाड्दा हुन्छ भनिसोच्नुः औषधीले लक्षणहरू कम गरेको हो, औषधी नखाँदा रोग फेरि बल्झिने र अस्पताल भर्ना हुनुपर्ने अवस्था आउँछ भनी सम्झउनुपर्छ । 
• म एकदम राम्रो अवस्थामा छु र मलाई कुनै औषधी पनि आवश्यक छैन भनी सोच्नेः ऊ सञ्चो हुँदा अथवा औषधी खाँदा कस्तो राम्रो अवस्थामा थियो वा छ भन्ने याद दिलाउन सकिन्छ ।
• सधैं बिरामी भएको भानबाट छुटकारा पाउन खोज्नुः उच्च रक्तचाप, मुटुको समस्या, मधुमेह आदिका बिरामीले पनि जिन्दगीभर औषधी सेवन गर्छन् भनी बताउनुपर्छ । 
• साइडइफेक्ट देखिनु र त्यसलाई अन्यथा लिनुः सामान्य साइडइफेक्टहरू देखिँदा उपचार गर्ने डाक्टर साइडइफेक्टको बारेमा पूर्ण सचेत भएको निश्चित गर्नु र बिरामीलाई विश्वास दिलाउनुपर्छ । यिनीहरू त्यति हानीकारक हुँदैनन् भनी बुझाउन सकिन्छ ।
•  सुई लगाएको मन नपर्नुः बच्चाहरूले समेत विभिन्न खोप लगाइरहने कुरा सम्झाउनुपर्छ । 
• डाक्टरको विश्वास नहुनुः डाक्टर राम्रोसँग बिरामीको सबै कुरा सुनेर बुझेर औषधी दिएको हो भन्ने कुरामा ढुक्क पार्नुपर्छ । 
• डाक्टरले बिरामीलाई जाँच्दा थोरै समय दिएर पनि यस्तो भान हुन सक्छ । अथवा बिरामी र परिवारलाई स्किजोफ्रेनिया र यसको उपचारसम्बन्धी शिक्षा दिनुपर्छ वा विभिन्न जिज्ञासा र शंका निवारण गरिदिनुपर्छ । 
•  मिथ्याभासलाई देवी देवताको सन्देश वा अन्तज्र्ञान भएको सम्झिनुः  यो स्किजोफ्रेनियाको लक्षण हो र मिथ्याभास रोगको कारण भएको हो भन्ने बुझ्नुपर्छ ।  औषधी सेवन गर्दै जाँदा यो काम हुँदै जान्छ भनेर बिरामीलाई सम्झाउनुपर्छ । 

खानामा मिसाएर औषधी खुवाउनु राम्रो होइन । बिरामीले एक पटक थाहा पाएपछि उसको विश्वास जित्न कठिन हुन्छ । यदि बिरामीले औषधी खानै मान्दैन भने शक्तिको प्रयोग नगर्नुस् । केही समयपछि उसको मन ठीक भएको बेला फेरि कुरा गर्नुस् । बिरामीको विश्वास जित्न सके र यो औषधीले मलाई नोक्सान गर्दैन भन्ने कुरामा ढुक्क भए बिरामीले औषधी खान मान्छ । 
औषधी खुवाउन ज्यादै कठिन हुने बिरामीलाई सुईबाट दिइने औषधी प्रयोग गर्नु राम्रो मानिन्छ किनभने यो लामो समयको अन्तरालमा दिइन्छ र औषधी सेवन गर्न बिर्सनुबाट सिर्जित समस्या पनि रहँदैन । सजायको रूपमा सुई दिएको सम्झनुहुँदैन ।

यस रोगका बिरामीलाई कस्तो खाना दिनुपर्छ ? 

स्किजोफ्रेनियाका बिरामीलाई परिवारले खाने सामान्य खाना नै उपयुक्त हुन्छ । उपलब्ध हुन सके फलपूmल र हरियो सातपात खानमा समावेश भए राम्रो ।

परिवारका सदस्यहरूलाई पर्ने असर

अधिकांश परिवार, जब आफ्नो कुनै परिवारका कुनै सदस्यलाई स्किजोफ्रेनिया भएको थाहा पाउँछन् तिनीहरू छाँगाबाट खसेझै‌ हुन्छन् अथवा अत्तालिन्छन्, दिक्क मान्छन् वा चिन्तित हुन्छन्  । तिनीहरूका केही अनुभवहरू यस प्रकार छन्–

दुःखः परिवारको सदस्य नै हामीबाट छिनिएजस्तो भयो । 

चिन्ताः उसलाई एक्लो छाड्न एकदम डर लाग्छ । 

हिनताबोधः मेरो कारणले गर्दा पो यस्तो भयो कि ? 

एक्लिएको अनुभव ः  हाम्रो कुरा कसैले बुझ्दैन ।

 तितो अनुभव  ः  हामीलाई मात्र किन यस्तो हुन्छ ?

 बिरामीप्रति दुबिधाः  यति माया गर्दागर्दै यस्तो हुन्छ भने वास्ता नगरौं जस्तो हुन्छ ।

 उदासपनः कसैले बोल्दा पनि झिँजो लाग्छ, झर्किन मन लाग्छ । 

समस्या इन्कारः हाम्रो परिवारमा यस्तो हुन सक्तैन । 

आपसमा दोषः  गतिला बुबाआमा  भएको भए...। 

विवाहलाई दोषः  श्रीमान्सँगको सम्बन्ध बिग्रँदै गएको छ ।

अनिद्रा  ः  मलाई रातहरू पनि ज्यादै लामा लाग्न थालेका छन् ।

 सामूहिक क्रियाकलापबाट

टाढिनु  ः आजकल त हाम्रो परिवार सबै एक ठाउँमा जम्मा पनि भइँदैन । 
नसा सेवनड्ः बेलुका टन्न रक्सी खान थालेको छु ।

रिस  ः  बिरामीका कारण घरमा झगडा हुन्छ ।

यस्तो अनुभव बिरामीको बाबुआमा मात्र नभई दाजुभाइ दिदीबहिनीले समेत गरेका हुन्छन् । साना केटाकेटीहरू यस्तो के भएको भनेर अलमल परेका हुन्छन् । परिवारका पाका व्यक्तिहरूले यसबाट अन्य छोराछोरीलाई पर्न जाने असरबाट बचाउन समस्यालाई उपयुक्त तरिकाले बुझाउनुपर्छ । 

प्रायः बुबाआमाले बिरामीलाई स्याहार,  माया–ममता तथा ध्यान दिँदा आफ्ना अन्य स्वस्थ छोराछोरीप्रतिको व्यवहारमा त्यति ध्यान पुर्‍याउँदैनन् । स्वस्थ छोराछोरीहरू, हामीलाई पनि यस्तै रोग लाग्छ होला भनी डराइरहेका हुन्छन् । हाम्रो वास्ता बुबाआमाले गर्दैनन् भन्ने भावना बढ्दै जान्छ र हामीलाई मात्र के मतलब भन्ने सोचाई आउन सक्छ । तसर्थ, कठिनाई भएता पनि सबैको आवश्यकता बुझी एक आपसमा सम्बन्ध सकभर राम्रो राख्न प्रत्यत्नरत हुनुपर्छ ।

समान समस्या भएका परिवार तथा यस्तो समस्या समाधान गरेका परिवारको सम्पर्कमा रहने हो भने पनि बिरामीको परिवारले धेरै कुराहरूको सहयोग र ज्ञान पाउन सक्छन् । पारिवारिक परामर्शदाताको सहयोगबाट पनि ठूलो राहत मिल्न सक्छ । 

स्क्रिजोफ्रेनिया भएको व्यक्तिका बुबाआमा, श्रीमान्, श्रीमती वा अन्य सदस्यलाई यो रोगबारे र यस रोगका लक्षणबारे राम्रो जानकारी भएमा बिरामीको समस्या बुझ्न, रेखदेख गर्न र लक्षण बढेको वा कम भएको बारे जान्न सहयोग हुन्छ । यस्तो जानकारीले रोग बढेको वा घटेको छुट्याउन पनि सजिलो हुन्छ । 

स्क्रिजोफ्रेनियासँग जुझ्न परिवारको भूमिका

बिरामीलाई पूर्ण रूपमा माया र सहयोग गर्नुस् । उसलाई आफ्नो (उसको) अवस्था बुझ्नमा सहयोग गर्नुस् । समस्यालाई व्यवस्थित गरी सन्तोषप्रद जीवन वनाउन सकिने कुरामा आशा राखेर बिरामीसँग पनि त्यसरी नै प्रस्तुत हुनुस् ।

• विभिन्न उपचारले के कति बिसेक भयो, वा हाल के कस्ता लक्षण देखिएका छन्, तिनीहरूको जानकारी राख्न बिरामीलाई सहयोग गर्नुस् ।
• नियमित औषधी सेवन तथा बोलाएको बेलामा डाक्टरलाई भेट्ने, सामूहिक कार्य, उद्देश्यपूर्ण कार्य वा पेशागत कार्यक्रममा संलग्न हुनुपर्ने कुरामा निश्चित गर्नुपर्छ । 
• तनावपूर्ण वातावरण हटाउनुस् । स्क्रिजोफ्रेनियाबाट पीडित व्यक्तिलाई सूचना र सोचाइको भार हुने भएकाले बिरामीलाई साधारण प्रकारको दैनिक कार्य तालिका बनाइदिनुस्
• बिरामीको आशंका र तनाव घटाउने प्रयास गर्नुस् ।
•  बिरामीका भ्रमबारे तर्क नगर्नुस् । ठूलो स्वरमा नबोल्नुस् सकेसम्म छोटा वाक्य प्रयोग गर्नुस् । घर शान्त होओस् । 
• सहयोगी र सकारात्मक बन्नुस्, बिरामीलाई उत्साहित गर्नुस्, बिरामीले आधा नै काम गरे पनि प्रशंसा गर्नुस् किनकी स्क्रिजोफ्रेनियाका बिरामीमा आत्मबल, धैर्य र सम्झना समेतको कमी हुन्छ ।
•  बिरामीलाई विस्तारै कार्य गर्दै जान र पहिलाका जस्तै क्षमता पुनः प्राप्त गर्न उत्साहित गर्नुस् साथै सफल हुन सक्ने कार्यसम्बन्धी लक्ष्य बनाउन सहयोग गर्नुस् ।
•  विस्तारै विस्तारै जिम्मेबारी दिँदै जानुस् र अरूको सहयोगबिना पनि कार्य गर्न सक्ने बनाउँदै जानुस् ।
•  समस्याका उतार चढावमा नआत्तिई÷नहड्बढाई गर्नुस् । तपाईंको क्रियाकलापले बिरामीलाई पनि तनावपूर्ण नबनाउनुस् तथा तपाईँलाई पनि तनाव कम होस् ।
• सामुदायिक वा सामूहिक जमघटमा जान प्रोत्साहित गर्नुस् । 
•  सप्रेका कुरा वा राम्रो पक्षतर्पm ध्यान दिने गर्नुस्, त्यसले गर्दा तपाईँ असल प्रकृतिको मानिस बन्नुहुन्छ र यसले सबै परिवारलाई सकारात्मक प्रभाव पार्छ ।
• आफ्ना लक्ष्य/चाहनालाई पनि मिल्दो र पूर्ति हुन सक्ने गरी निर्धारण गर्नुस् । साथीसंगी, बाहिरी परिवेश तथा बाह्य चाहनालाई कम हुन नदिनुस् । कतिपय बाबुआमा आफूले हुर्काउँदा तरिका नपुगेर यस्तो भयो कि भनी चिन्तित हुन्छन् । यसले गर्दा आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य अवस्था समेत बिग्रन्छ । वैज्ञानिक अनुसन्धानबाट, बच्चालाई हुर्काउँदा तरिका नपुगेर स्क्रिजोफ्रेनिया भएको ठोस प्रमाण पाइएको छैन ।
•  बिरामी बच्चालाई बढी ध्यान दिई अन्य छोराछोरीलाई वास्ता नगरे जस्तो हुन सक्छ, त्यसमा ध्यान दिनुस् । यसो हुँदा अरू छोराछोरीमा नैराश्यता उत्पन्न भई समस्या आउन सक्छ । 
• समान समस्या भएको अरू परिवारसँग सम्पर्क गर्नुस् । तिनीहरूबाट तपाईंलाई राम्रो सहयोग मिल्न सक्छ । समुदायमा तपाईँलाई राहत मिल्ने कार्यक्रम सञ्चालनमा छ कि बुझ्नुस् । यस्ता समस्यासम्बन्धी शिक्षा कार्यक्रम भए संलग्न हुनुस् । पारिवारिक परामर्श कार्यक्रम भए सम्पर्क गर्नुस् । 

  याे पनि

• स्किजोफ्रेनियाको लक्षण, पहिचान र निदान

• स्किजोफ्रेनिया पूर्वजन्मको पाप वा भूतप्रेत लागेर हुँदैन