प्रा.डा.सुदर्शन नरसिंह प्रधान | स्वास्थ्य | असार २, २०७६
समाजमा सम्मानित र राम्रो व्यक्ति कहलिनको लागि मानिसले धेरै कुरा ख्याल गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसमा पनि ख्याल नगरी नहुने कुरा हो– रिस । मानिसले हरेक काम, व्यवसाय र गतिविधिमा रिसलाई आफ्नो वशमा राखिएन भने असफलता मिल्ने निश्चित छ । कार्यालय वा व्यवसायिक स्थलमा असहयोगी बढ्न सक्छन् । त्यसपछि मानिस असफल पनि हुन सक्छ । विस्तारै यो असफलताले मानिस निरासातर्फ पनि जान सक्छ । अतः मानिसले रिसलाई वशमा राख्ने तरिकाबारे ध्यान पुर्याउनु जरुरी छ । परापूर्वकालदेखि रिसलाई मानिसको ‘पहिलो शत्रु’का रूपमा चित्रित गरिँदै आएको पाइन्छ ।
‘बुद्ध वचन’मा भनिएको छ, ‘मानिसको सबैभन्दा ठूलो शत्रु भनेको क्रोध हो ।’
वास्तवमा अहिलेसम्म पनि यो भनाई सत्यता र यथार्थमा आधारित छ । रिस र क्रोध प्रकट गर्ने मानिसलाई राम्रो व्यक्तित्वमा गन्न सकिँदैन । ब्रह्मले जब मान्छेको सृजना ग¥यो सोही बेला नै मान्छेमा हात, मुख, खुट्टा, मुख, कान, दिमागको सृजनासँगै रिस पनि मिसाएर पठाउनु भयो । कुनै बेला स–सानो रिस फाइदाजनक पनि हुन सक्छ, जस्तोः स–सानो काम बिग्रिँदा सानोतिना रिसले पछि त्यस्तो गल्ती नदोहोर्याउने प्रतिवद्धता जनाउन सहयोग मिल्छ, केही हदसम्म काममा सफलता पाउन पनि सकिन्छ ।
प्रायःजसो धेरैजसो मानिसले सोच्ने गर्छन्– रिसाउनु मानसिक रोगको लक्षण हो । रिसाउनेबित्तिकै नै मानसिक रोगी हुन्छ भन्ने मान्यता गलत छ । रिसाउने विभिन्न कारण हुनसक्छन् । मानिस किन रिसाइरहेको छ भन्ने कुरा ख्याल गरेर मात्र मानसिक रोगी हो कि होइन भन्न सकिन्छ । मानिस जेसुकै कारणले रिसाएको भए पनि धेरै हदसम्म रिसाउनु राम्रो होइन । यसले व्यक्तिको निजी जिन्दगीलाई असर गरिरहेको हुन्छ । त्यो एक किसिमको मानसिक रोगको लक्षण पनि हुन सक्छ ।
कुनै घटना र कारणवश रिसाउने अवस्था आएमा तत्काल एकान्तमा बस्नुपर्छ । त्यसपछि लामोलामो श्वास लिने र छोड्ने (५ सेकेण्डसम्म लिने र ५ सेकेण्डसम्म छोड्ने) । यस्तो क्रम करिब १०–१५ पटकसम्म गर्नुपर्छ । यसो गर्नासाथ आफ्नो ध्यान श्वासप्रश्वासमा केन्द्रित हुन जान्छ र रिसलाई अर्कैतिर मोड्न सकिन्छ ।
मानिस रिसको आवेगमा आएपछि कुनै अवस्थामा घरको सामानको तोडफोड गर्न थाल्छ, जस्तोः टिभी तथा मोबाइल फुटाउने, टेबुल–कुर्सी भाच्ने । मानिस एवं रूपले आफन्त र साथीभाइलाई (साथी, भाइ, दिदीबहिनी, आमा– बुबा) कुटपिटसम्ममा उत्रने गरेको पाइन्छ, जसले गर्दा परिवार, समाज र कार्यालयमा उसप्रति हेर्ने दृष्टिकोण नै फरक पर्ने हुन्छ । यसले गर्दा पछिसम्म परिवार, समाज र कार्यालयका मानिसमा सम्बन्धमा ठूलो दरार उत्पन्न भइरहने हुन्छ । यसबाट उसले समाजमा एक्लो महसुस गर्नुपर्ने पनि हुनसक्छ । अतः रिसलाई आफैले व्यवस्थापन गर्न सकियो भने धेरै कुरामा सुरक्षित हुन सकिन्छ ।
रिसलाई व्यवस्थापन गर्ने तरिकाः
रिस पहिचान गर्नु ः
मानिसलाई कुनै कारणवश एक्कासि रिस उठ्न सक्छ । कतिपय मानिसलाई रिस उठेको थाहा नहुन सक्छ । कुनै कारणवश झोकमा कराउनु पर्ने अवस्था आउन सक्छ । त्यस्तो आउनेबित्तिकै तत्काल त्यो ठाउँ परिवर्तन गर्नुपर्छ । प्रायःजसो रिस आउनुअघि शरीर तातेको तथा आवाज निकालेर बोलेको जस्तो अनुभव हुनसक्छ । यसलाई रिस उठेको लक्षणका रूपमा पहिचान गर्न सकिन्छ ।
एकान्तमा बस्नेः
कुनै घटना र कारणवश रिसाउने अवस्था आएमा तत्काल एकान्तमा बस्नुपर्छ । त्यसपछि लामोलामो श्वास लिने र छोड्ने (५ सेकेण्डसम्म लिने र ५ सेकेण्डसम्म छोड्ने) । यस्तो क्रम करिब १०–१५ पटकसम्म गर्नुपर्छ । यसो गर्नासाथ आफ्नो ध्यान श्वासप्रश्वासमा केन्द्रित हुन जान्छ र रिसलाई अर्कैतिर मोड्न सकिन्छ ।
रिसाएको अवस्थालाई मनन गर्नेः
रिस उठेपछि जब शान्त भइन्छ, तब रिसाएको अवस्थालाई मनन गरेर केलाउने । कुन अवस्थामा आफूले रिस गरेको रहेछु ? उक्त अवस्थाको मनन गर्ने अर्थात् थाहा पाउने । त्यस्तो अवस्था फेरि आइपरेमा सहज रूपमा लिने मात्र नभई आफूले रिसलाई कसरी नियन्त्रणमा लिने भन्ने कुरामा मद्दत पुग्ने गर्छ ।
वाचा गर्नेः
जब आफ्नो रिस शान्त हुन्छ तब आफूले गरेको रिस र आवेगका कारण के–के समस्या आए, त्यसलाई केलाउने, जस्तैः को–कोसँग सम्बन्ध बिग्रियो ? मोबाइल, टिभी लगायतका सामान फुटाइएको छ भने कति हानी नोक्सानी भयो ? परिवारमा के–के हानी नोक्सानी पुग्यो ? त्यसको पहिचान गर्ने र अब उप्रान्त त्यस्तो कार्य नगर्ने आफैसँग वाचा गर्ने ।
मन परेको कुरा कल्पना गर्नेः
रिसाएर एकान्त बसेको बेलामा ध्यान मुद्रामा बस्नु उपयुक्त हुन्छ । त्यो बेला आफूलाई मन पर्ने कुराको कल्पना गर्नु फलदायी हुन्छ, जस्तोः समुद्र मन पर्नेले शान्त समुद्रको किनारमा आफूले पानीसँग खेलेको कल्पना गर्ने । हिमाल मन पर्नेले आफूलाई मन परेको हिमालको कल्पना गर्ने । बच्चाको हाँसेको अनुहार मन पर्नेले मन परेको बच्चा हाँसेको अनुहारको सम्झना गर्ने ।
यसले मनलाई आनन्दित बनाउँछ ।
यी विधि अपनाउन सकियो भने तत्कालै रिसको व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । र, रिसबाट बिग्रने सम्बन्ध र सरसमानको क्षतिबाट बच्न सकिन्छ ।