ज्ञानमित्र | ज्ञानविज्ञान | फाल्गुन २२, २०७५
६ मार्च आजैका दिन सन् १८६९ मा दमीत्रि इभानोविच मेन्देलेयेवले तत्व वर्गीकरणको आवर्त सारणी -PERIODIC TABLE_ प्रस्तुत गरेका थिए ।
आवर्त सारणी (तत्वहरुको आवर्त सारणी) रसायनिक तत्वहरुलाई उनको गुण अनुसारको विशेषता अनुरुप एकसाथ एउटा वर्गमा राख्ने प्रबन्ध हो ।
आवर्त सारणीमा रसायनिक तत्वहरुलाई उनको बढ्दो परमाणु क्रमांक अनुसार राखिएको छ । आवर्त (पीरियड) लाई प्राथमिक समूह, द्धितीयक समूहमा वर्गीकृत गरिएको छ । वर्तमानका आवर्त सारणीमा ज्ञात भएका ११८ तत्वहरुलाई समावेश गरिएको छ ।
सबैभन्दा पहिला रुसी रसायन शास्त्री मेन्देलेयेव (मैंडलिफ गलत उच्चारण हो) ले सन् १९६९ मा आवर्त नियम बनाए र ज्ञात भएका समस्त तत्वहरुलाई एक सारणीमा राख्ने काम गरेका थिए ।
मेन्देलेयेवले बनाएको आवर्त सारणीमा जम्मा ८ वटा वर्ग थिए । त्यो बेलासम्म निष्क्रिय ग्यासहरुको खोज भएको थिएन् । पछि निष्क्रिय ग्यासको खोजी उपरान्त आवर्त सारणीमा ९ नम्बरको वर्ग समावेश गरियो । यस ९ नम्बरको ग्रुपको नाम ‘शून्यवर्ग’ राखियो । एक देखि आठ नम्बर सम्मका वर्गलाई रोमन शैलीमा I, II, III, IV,V,VI,VII तथा VIII बाट प्रदर्शित गरिन्छ भने ९ नम्बरको वर्गलाई ०(जीरो)द्वारा प्रदर्शित गरिन्छ ।
मेन्देलेयेवको सारणी विकासमा राग, वर्नर, बोहर तथा बरी लगायतका अनेकौं वैज्ञानिकहरुको योगदान रह्यो । यिनीहरुले मेन्देलेयेवको आवर्त सारणीमा सुधार एवं परिमार्जन गर्दै वर्ग संख्यालाई ९ बाट बढाएर १८ पुर्याए । वर्गसंख्या १८ पुग्दा पनि आवर्त सारणी दोषमुक्त हुन सकेको छैन । अझै पनि हाइड्रोजन दुई स्थानमा राखिएको छ तथा लेंथेनाइड र एक्टीनाइड तत्वहरुलाई आवर्त सारणीमा स्थान प्राप्त हुन सकेको छैन् ।
मेन्देलेयेवद्वारा आवर्त सारणी प्रस्तुत गरिएको केही महिनापछि जर्मन बैज्ञानिक लोथर मेयरले पनि स्वतन्त्र रुपले आवर्त सारणी प्रस्तुत गरेका थिए ।
मेन्देलेयेव कै आवर्त सारणीलाई प्रयोग गर्दै अल्फेड वर्नरले आवर्त सारणीको वर्तमान स्वरुप विकसित गरे । यसै क्रममा सन् १९५२ मा कोस्टारिकाका वैज्ञानिक गिल चावेरीले तत्वहरुको इलेक्ट्रोनिक संरचनामा आधारित प्रारुप प्रस्तुत गरेका थिए ।
रसायन शास्त्रीहरुका लागि आवर्त सारणी अत्यन्त महत्वपूर्ण र उपयोगी रहेको छ । यसले गर्दा तत्वहरुको गुणधर्मलाई मात्र सम्झना गरे पनि सम्पूर्ण तत्व बारे याद राख्न सकिन्छ । आवर्त सारणीमा कुनै समूह (भर्टिकल वा उध्र्व अथवा ठाडो लाइन) अथवा (होरिजेन्टल क्षैतिज अथवा तेर्सो लाइन) मा तत्वका गुणधर्म एक निश्चित क्रम एवं तर्कसंगत रीतिले बदलिने गर्छन् ।
चित्रमा आवर्त सारणीको आधुनिक रुप देखाइएको छ । चित्रमा १८ वर्ग र ७ आवर्त छन । आवर्त सारणीको यस प्रचलित प्रबन्धनमा लैंथेनाइड र एक्टीनाइडलाई अन्य धातुभन्दा बेग्लै राखिएको छ । विस्तृत तथा अति विस्तृत आवर्त सारणीमा ‘एफ’ब्लक र ‘जी’ब्लक धातुलाई पनि एक साथ राखिन्छ ।
तत्वको परमाणु भारको वृद्धिक्रम अनुसार क्रमबद्ध गर्दा क्षैतिज लाइनमा राखिन्छ, यिनलाई आवर्त भनिन्छ । आवर्त नियमका अनुसार तत्वको परमाणु भारको वृद्धिक्रम अनुसार क्षैतिज लाइनमा राख्दा समान गुण भएका तत्व एउटै उध्र्व अथवा ठाडो कोलममा उपस्थित हुनपुग्छन । यसलाई वर्ग भनिन्छ ।
आवर्त सारणीको उध्र्व कोलमलाई समूह अथवा वर्ग भनिन्छ । केही समूहका तत्व समान गुणधर्मी हुन्छन् । यी समूहलाई क्षारीय तत्व, क्षारीय पार्थीव धातु, हैलोजन, निक्टोजेन, चाल्कोजेन र अक्रिय ग्यास समूह नामांकरण गरिएको छ ।
Periodic Table with Element Names
This periodic table chart lists elements by name in alphabetical order including the element symbol and atomic number for quick and simple reference.
Element Name |
Symbol |
Atomic Number |
Actinium |
Ac |
89 |
Aluminum |
Al |
13 |
Americium |
Am |
95 |
Antimony |
Sb |
51 |
Argon |
Ar |
18 |
Arsenic |
As |
33 |
Astatine |
At |
85 |
Barium |
Ba |
56 |
Berkelium |
Bk |
97 |
Beryllium |
Be |
4 |
Bismuth |
Bi |
83 |
Bohrium |
Bh |
107 |
Boron |
B |
5 |
Bromine |
Br |
35 |
Cadmium |
Cd |
48 |
Calcium |
Ca |
20 |
Californium |
Cf |
98 |
Carbon |
C |
6 |
Cerium |
Ce |
58 |
Cesium |
Cs |
55 |
Chlorine |
Cl |
17 |
Chromium |
Cr |
24 |
Cobalt |
Co |
27 |
Copper |
Cu |
29 |
Curium |
Cm |
96 |
Darmstadtium |
Ds |
110 |
Dubnium |
Db |
105 |
Dysprosium |
Dy |
66 |
Einsteinium |
Es |
99 |
Erbium |
Er |
68 |
Europium |
Eu |
63 |
Fermium |
Fm |
100 |
Fluorine |
F |
9 |
Francium |
Fr |
87 |
Gadolinium |
Gd |
64 |
Gallium |
Ga |
31 |
Germanium |
Ge |
32 |
Gold |
Au |
79 |
Hafnium |
Hf |
72 |
Hassium |
Hs |
108 |
Helium |
He |
2 |
Holmium |
Ho |
67 |
Hydrogen |
H |
1 |
Indium |
In |
49 |
Iodine |
I |
53 |
Iridium |
Ir |
77 |
Iron |
Fe |
26 |
Krypton |
Kr |
36 |
Lanthanum |
La |
57 |
Lawrencium |
Lr |
103 |
Lead |
Pb |
82 |
Lithium |
Li |
3 |
Lutetium |
Lu |
71 |
Magnesium |
Mg |
12 |
Manganese |
Mn |
25 |
Meitnerium |
Mt |
109 |
Mendelevium |
Md |
101 |
Mercury |
Hg |
80 |
Molybdenum |
Mo |
42 |
Neodymium |
Nd |
60 |
Neon |
Ne |
10 |
Neptunium |
Np |
93 |
Nickel |
Ni |
28 |
Niobium |
Nb |
41 |
Nitrogen |
N |
7 |
Nobelium |
No |
102 |
Oganesson |
Uuo |
118 |
Osmium |
Os |
76 |
Oxygen |
O |
8 |
Palladium |
Pd |
46 |
Phosphorus |
P |
15 |
Platinum |
Pt |
78 |
Plutonium |
Pu |
94 |
Polonium |
Po |
84 |
Potassium |
K |
19 |
Praseodymium |
Pr |
59 |
Promethium |
Pm |
61 |
Protactinium |
Pa |
91 |
Radium |
Ra |
88 |
Radon |
Rn |
86 |
Rhenium |
Re |
75 |
Rhodium |
Rh |
45 |
Roentgenium |
Rg |
111 |
Rubidium |
Rb |
37 |
Ruthenium |
Ru |
44 |
Rutherfordium |
Rf |
104 |
Samarium |
Sm |
62 |
Scandium |
Sc |
21 |
Seaborgium |
Sg |
106 |
Selenium |
Se |
34 |
Silicon |
Si |
14 |
Silver |
Ag |
47 |
Sodium |
Na |
11 |
Strontium |
Sr |
38 |
Sulfur |
S |
16 |
Tantalum |
Ta |
73 |
Technetium |
Tc |
43 |
Tellurium |
Te |
52 |
Terbium |
Tb |
65 |
Thallium |
Tl |
81 |
Thorium |
Th |
90 |
Thulium |
Tm |
69 |
Tin |
Sn |
50 |
Titanium |
Ti |
22 |
Tungsten |
W |
74 |
Ununbium |
Uub |
112 |
Ununhexium |
Uuh |
116 |
Ununpentium |
Uup |
115 |
Ununquadium |
Uuq |
114 |
Ununseptium |
Uus |
117 |
Ununtrium |
Uut |
113 |
Uranium |
U |
92 |
Vanadium |
V |
23 |
Xenon |
Xe |
54 |
Ytterbium |
Yb |
70 |
Yttrium |
Y |
39 |
Zinc |
Zn |
30 |
Zirconium |
Zr |
40 |
स्राेत - विज्ञान विश्व